List otwarty w sprawie korekty zaleceń dotyczących tzw. „mleka modyfikowanego dla młodszych dzieci” („mleko typu Junior”) w wytycznych Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci (Przegląd Pediatryczny 2021/Vol. 50)

;

 

Wrocław, dnia 19.4.2021 r.

Adresaci według rozdzielnika

Szanowni Państwo!

Jako certyfikowani przez Centrum Nauki o Laktacji Promotorzy Karmienia Piersią, w trosce o zdrowe żywienie małych dzieci w Polsce, w tym o należytą promocję i ochronę karmienia piersią, czujemy się w obowiązku przedstawić nasz punkt widzenia w kwestii opublikowanego w styczniu 2021 r. dokumentu Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci (Przegląd Pediatryczny 2021/Vol. 50), dalej: Zalecenia, a dokładnie zawartego w nim stanowiska Towarzystwa w sprawie tzw. „mleka modyfikowanego dla młodszych dzieci” (young child formula; „mleko typu Junior”) w diecie małych dzieci, czyli dzieci w wieku 1-3 lat. Naszym zdaniem warto, aby zostało ono uzupełnione. W przeciwnym razie może ono skłaniać do niepotrzebnego stosowania mleka modyfikowanego w diecie małych dzieci, a nawet zniechęcać do długiego karmienia piersią.

Fragment ten znajduje się w części Zaleceń dotyczących napojów w żywieniu niemowląt i został wyodrębniony jako „Mleko modyfikowane dla młodszych dzieci” (Zalecenia, s. 11-12). Poza wyjaśnieniem terminologicznym, do którego odnosimy się na końcu pisma, informuje on, że: „(…) Dostępne dane wskazują, że nie ma konieczności rutynowego podawania dzieciom tego rodzaju mleka. Może ono jednak zwiększać spożycie żelaza, witaminy D oraz wielonienasyconych kwasów tłuszczowych omega-3, a także zmniejszać spożycie białka, w porównaniu z piciem niemodyfikowanego mleka krowiego. Ten sam cel można jednak osiągnąć, stosując mleko następne.”

Pragniemy zwrócić uwagę, że powyższe stwierdzenie stanowi jedynie fragment stanowiska Komitetu ds. Żywienia ESPGHAN [1] w sprawie tzw. „preparatów do żywienia małych dzieci” (young child formula; w Zaleceniach nazywanych „mlekiem modyfikowanym dla młodszych dzieci”), cytowanego w Zaleceniach, przy czym Komitet ESPGHAN jako alternatywę dla tych preparatów (oraz mleka następnego, które może być tutaj stosowane zamiennie) w diecie małych dzieci wskazuje zdrową, urozmaiconą dietę, wzbogaconą żywność i suplementy [1]. To ostatnie zdanie niestety nie zostało powtórzone w polskich Zaleceniach, co naszym zdaniem może konfundować rodziców i osoby sprawujące opiekę nad małymi dziećmi, w tym przedstawicieli służby zdrowia, niepotrzebnie skłaniając ich do podawania/zalecania dzieciom mleka modyfikowanego (typu Junior lub mleka następnego). Obawa ta jest uzasadniona zwłaszcza w kontekście stanowiska Towarzystwa w zakresie mleka zwierzęcego i roślinnego w diecie małych dzieci (Zalecenia, s. 12), nieprzychylnego stanowiska wielu przedstawicieli służby zdrowia wobec długiego karmienia piersią (tj. karmienia powyżej roku) oraz zważywszy na agresywny marketing „mleka typu Junior” w Polsce, o czym dalej.
W uzasadnieniu naszej prośby, pragniemy także zwrócić uwagę, że również inne niż Komitet ds. Żywienia ESPGHAN światowe, europejskie i zagraniczne organizacje oraz instytucje zajmujące się ochroną zdrowia i żywieniem dzieci nie uważają „preparatów do żywienia małych dzieci” („mleko typu Junior”) za konieczny element w ich diecie, jako ich alternatywę wskazując dobrze zbilansowaną dietę dziecka, z ewentualną suplementacją określonych witamin i minerałów. Co więcej, niektóre z nich odradzają „mleko typu Junior” w diecie dzieci, zwracając uwagę, że produkty te nie oferują żadnej wyjątkowej wartości odżywczej w porównaniu ze zwykłą zdrową dietą oraz często zawierają substancje słodzące, których przecież należy unikać w diecie małych dzieci, m.in. z uwagi na ryzyko nadwagi i otyłości oraz próchnicy. W tym kontekście tym bardziej może dziwić stanowisko Towarzystwa, które ani słowem nie wspomniało o możliwych zagrożeniach (wadach) wynikających ze spożywania mleka modyfikowanego przez małe dzieci, w innym miejscu jednocześnie - słusznie zresztą - odradzając podawanie małym dzieciom innych słodzonych napojów, jak np. mleko smakowe (Zalecenia, s. 12 - 13) oraz wyraźnie zwracając uwagę na zalecenie ograniczenia spożycia cukru przez małe dzieci, w tym w słodzonych napojach (Zalecenia, s. 10-11).

Pobieżna analiza składu „preparatów do żywienia małych dzieci” („mleko typu Junior”) oferowanych na rynku polskim potwierdza, że produkty te często zawierają substancje słodzące (dodatki słodzące obecne są również w niektórych preparatach do dalszego żywienia niemowląt/mleku następnym). Warto, żeby rodzice i opiekunowie małych dzieci przynajmniej byli o tym informowani, skoro podawanie tego typu produktów małym dzieciom nie jest odradzane w Zaleceniach, a z uwagi na lakoniczne i w konsekwencji niejasne stanowisko Towarzystwa, wręcz może być odczytane jako zalecane.

Poniżej przedstawiamy krótki przegląd stanowisk powyższych organizacji i instytucji.

• ZDANIEM EUROPEJSKIEGO URZĘDU DS. BEZPIECZEŃSTWA ŻYWNOŚCI (EFSA), który w związku z uchwalaniem w UE nowych przepisów dotyczących żywności dla niemowląt i małych dzieci (tj. rozporządzenia UE nr 609/2013 [2] wraz z rozporządzeniami wykonawczymi dotyczącymi poszczególnych produktów) został poproszony przez Komisję Europejską o wyrażenie swojej opinii w tej sprawie: „Nie można stwierdzić żadnej wyjątkowej roli preparatów do żywienia małych dzieci [young-child formula] w odniesieniu do dostarczania newralgicznych składników odżywczych w diecie niemowląt i małych dzieci mieszkających w Europie, tak więc nie można ich uznać za konieczne do zaspokojenia potrzeb żywieniowych małych dzieci w porównaniu z innymi pokarmami, które można włączyć do normalnej diety małych dzieci (takie jak mleko matki, preparaty do początkowego żywienia niemowląt, preparaty do dalszego żywienia niemowląt i mleko krowie)” ([3], s. 3 i 76). EFSA wskazała poza tym, że preparaty do żywienia małych dzieci są jednym z kilku sposobów zwiększenia spożycia wielonienasyconych kwasów tłuszczowych n-3 PUFA, żelaza i witaminy D przez małe dzieci mieszkające w Europie i mające niedobory tych składników lub zagrożone takim niedoborem. Jednakże inne środki, takie jak wzbogacone mleko krowie, wzbogacone zboża i żywność na bazie zbóż, suplementy lub wczesne wprowadzenie mięsa i ryb do żywienia uzupełniającego i ich regularne spożywanie, są skutecznymi alternatywami pozwalającymi zwiększyć spożycie tych składników odżywczych (por. [3], s. 3, 73 i 76). Na marginesie wskazać należy, że EFSA nie uznała za konieczne zaproponowania szczegółowych kryteriów dotyczących składu preparatów do żywienia małych dzieci, ponieważ preparaty spożywane w pierwszym roku życia mogą być nadal spożywane przez małe dzieci ([4], s. 3).
  W konsekwencji Komisja Europejska skonstatowała podobnie ([5], s. 9-10 i s. 12 ). W swoim sprawozdaniu zwróciła ona ponadto uwagę na niewłaściwy skład niektórych preparatów do żywienia małych dzieci oraz na wprowadzające w błąd praktyki marketingowe producentów tych produktów. Cytujemy:

„Niektóre preparaty do żywienia małych dzieci mogą jednak zawierać substancje (np. cukry, dodatki smakowe) w ilościach, które co do zasady nie są zalecane dla małych dzieci (mając na względzie znaczenie spożycia cukrów w rozwoju otyłości czy wpływ cukrów lub dodatków smakowych na kształtowanie się smaku u małych dzieci). Innym preparatom może brakować składników odżywczych zidentyfikowanych jako zagrożone ryzykiem niedoboru u małych dzieci lub mogą one zawierać składniki odżywcze, w przypadku których nie ma takiego zagrożenia. (…)” oraz: „Sformułowania użyte przy wprowadzaniu na rynek preparatów do żywienia małych dzieci mogą być w niektórych przypadkach uważane za wprowadzające w błąd, ponieważ budzą nieuzasadnione wątpliwości co do adekwatności odżywczej zwykłej żywności (…)” ([5], s. 10).

 

• WIODĄCE AMERYKAŃSKIE ORGANIZACJE MEDYCZNE I ŻYWIENIOWE (tj.: Academy of Nutrition and Dietetics, American Academy of Pediatric Dentistry, American Academy of Pediatrics, American Heart Association) we wspólnym stanowisku dotyczącym zdrowego spożycia napojów we wczesnym dzieciństwie odradzają „mleko typu Junior” jako napój w zdrowej diecie dzieci od roku do lat 5, w uzasadnieniu m.in. wskazując, że nie oferuje ono żadnej wyjątkowej wartości odżywczej w porównaniu ze zwykłą zdrową dietą, a poza tym często zawiera substancje słodzące ([6], s. 8). Podkreślają one, że potrzeby żywieniowe w tym wieku należy zaspokajać przede wszystkim poprzez odpowiednie pod względem odżywczym wzorce żywieniowe i przypominają, że z badań wynika, iż to co dzieci jedzą i piją w okresie od urodzenia do ukończenia 5 lat ma duży wpływ na ich obecne i przyszłe zdrowie. Rekomendują zdrową żywność, a do picia wodę i zwykłe, pasteryzowane mleko krowie, bądź – w przypadku wskazań medycznych lub z przyczyn dietetycznych – niesłodzone napoje roślinne (zwł. mleko sojowe) ([6], s. 1, 3 i n.)
  Na marginesie warto wskazać, że panel ekspertów nie zajmował się mlekiem kobiecym i mlekiem modyfikowanym dla niemowląt, odsyłając w tym zakresie do stanowiska Amerykańskiej Akademii Pediatrii (AAP) i Poradnika dotyczącego żywienia niemowląt i małych dzieci (HER’s Feeding Guidelines for Infants and Young Toddlers). AAP zaleca karmić piersią przez rok lub dłużej, jeżeli chcą tego matka i dziecko [7]. Jest to również podkreślane we wspomnianym Poradniku, w którym zaleca się poza tym podawanie dziecku w wieku 1-2 lat pasteryzowanego zwykłego mleka krowiego ([8], s. 39).

 

• ZDANIEM ŚWIATOWEJ ORGANIZACJI ZDROWIA (WHO) „mleko typu Junior” jest niepotrzebne i nieodpowiednie dla małych dzieci [9]. WHO zaleca karmienie piersią przez 2 lata i dłużej (tak długo jak chcą tego matka i dziecko) oraz – w tym dla dzieci niekarmionych piersią – urozmaiconą zdrową dietę, zawierającą zwykłe mleko krowie i przetwory z niego [9].

Na marginesie pragniemy dodać, że „mleko typu Junior” jest w świetle Międzynarodowego Kodeksu Marketingu Produktów Zastępujących Mleko Kobiece wraz z następującymi po nim rezolucjami (dalej: Kodeks WHO) substytutem mleka kobiecego (produktem zastępującym mleko kobiece) [10]. WHO od lat zwraca uwagę na agresywny, niezgodny z Kodeksem WHO i szkodzący karmieniu piersią marketing producentów i sprzedawców mleka modyfikowanego wokół takiego mleka dla małych dzieci (np. [9]). Zostało to również potwierdzone i wykazane w zagranicznych publikacjach naukowych (np. [11]). Agresywny marketing wokół tych produktów ma także od lat miejsce w Polsce z uwagi na brak w tym zakresie ochronnej regulacji prawnej odzwierciedlającej zapisy Kodeksu WHO [12]. Również związane z WHO organizacje i grupy monitorujące marketing żywności dla niemowląt i małych dzieci w celu ochrony optymalnego żywienia niemowląt i małych dzieci (w tym karmienia piersią), ostrzegają przed agresywnym, wprowadzającym w błąd marketingiem wokół tzw. mleka modyfikowanego dla małych dzieci (growing-up milks), sprowadzającym się do prezentowania tych produktów jako niezbędnych w diecie małych dzieci. Zaznaczają, że w rzeczywistości mleko to może mieć negatywny wpływ na odżywianie i zdrowie małych dzieci, z uwagi na jego skład (zwłaszcza częsty dodatek substancji słodzących i aromatyzujących), prowadząc do uzależnienia, sprzyjając nadwadze i otyłości, próchnicy, a później chorobom przewlekłym u dzieci [13].

Wracając do powoływanego w Zaleceniach stanowiska Komitetu ds. Żywienia ESPGHAN warto wskazać, że podkreśla on, iż dostępne na rynku „preparaty do żywienia małych dzieci” („mleko typu Junior”) mają bardzo zróżnicowany skład, w niektórych przypadkach wręcz nieodpowiedni dla małych dzieci z uwagi na bardzo wysoką zawartość białka i węglowodanów oraz wysoką ilość dodanego cukru (substancji słodzących) ([1], s. 17 i 180). Wynika to z braku ściśle uregulowanego składu tych produktów (UE nie uznała ich za kategorię żywności przeznaczonej dla małych dzieci, m.in. mając na uwadze cytowane wyżej stanowisko EFSA; w konsekwencji nie zostały one objęte rozporządzeniem UE nr 609/2013). Komitet ds. Żywienia ESPGHAN zwraca także uwagę na inne, możliwe wady „preparatów do żywienia małych dzieci” (Disadvantages of Young Child Formulae), zastrzegając jednocześnie, że nie ma udokumentowanych niekorzystnych skutków spożywania tych produktów. Do wad tych zalicza: ciągłe preferowanie przez dziecko płynów w diecie, co może wpływać na kontrolę uczucia sytości; zmniejszone zainteresowanie inną („zwykłą”) żywnością przy zwiększonym zainteresowaniu „mlekiem typu Junior”; możliwość sugerowania rodzicom i opiekunom małych dzieci, że mleko to jest bezpieczniejszym lub zdrowszym wyborem dla zaspokojenia potrzeb żywieniowych małych dzieci; wysoka cena ([1], s. 183).

Komitet ds. Żywienia ESPGHAN zwraca ponadto uwagę, że dowody dotyczące wpływu „preparatów do żywienia małych dzieci” na stan zdrowia małych dzieci są ograniczone. Wynika z nich, że stosowanie tych produktów może zwiększyć spożycie witaminy D, ale nie przewyższają one zwykłego suplementowanego mleka krowiego (supplemented regular cow’s milk). Spożywanie „preparatów do żywienia małych dzieci” może także zwiększyć poziom ferrytyny i zmniejszyć niedobór żelaza, ale kliniczne znaczenie tego efektu nie jest jasne. Nie ma żadnych badań klinicznych dotyczących wpływu tych produktów na stan innych składników odżywczych ([1], s. 180 i 183).

Należy także nadmienić, że wszystkie wyżej wymienione organizacje i instytucje zalecają karmienie piersią powyżej roku, de facto tak długo, jak chcą tego matka i dziecko. Natomiast „mleko typu Junior” zastępuje w istocie nie tylko mleko krowie w diecie małych dzieci, ale i mleko kobiece, i jak już wspomniano, jego marketing szkodzi karmieniu piersią.

Pragniemy podkreślić, że w cytowanym przez Towarzystwo stanowisku Komitetu ds. Żywienia ESPGHAN w sprawie tzw. „preparatów do żywienia małych dzieci”, Komitet ten wyraźnie wskazuje, iż karmienie piersią powinno być zalecane jako element zdrowej diety po pierwszym roku życia, jeżeli jest to obopólnie pożądane przez matkę i dziecko ([1], s. 183). Szkoda, że rekomendacja ta nie została powtórzona przez Towarzystwo w niejasnym fragmencie dotyczącym „mleka modyfikowanego dla młodszych dzieci”, tym bardziej, że – słusznie - wspomina ono o karmieniu piersią w innych, jak się wydaje mniej kontrowersyjnych częściach Zaleceń, dotyczących rozszerzania diety (Zalecenia, s. 9).
Naszym zdaniem pożądane byłoby powtórzenie zalecenia dotyczącego karmienia piersią powyżej roku we fragmencie Zaleceń dotyczącym „mleka modyfikowanego dla młodszych dzieci”.

Zdajemy sobie sprawę, że Zalecenia dotyczą głównie niemowląt (czyli dzieci do 12 miesiąca życia), mają charakter syntetyczny i są wyrazem kompromisu przedstawicieli różnych specjalizacji. W związku z tym coś mogło zostać pominięte w toku prac ekspertów lub zostać uznane za mało istotne w kontekście całości. Dlatego też życzliwie zwracamy na to uwagę i przedstawiamy nasze obawy oraz prośbę o korektę stanowiska Towarzystwa w tej kwestii, tym bardziej, że w istocie chodzi o niewielką redakcyjnie zmianę, ale w praktyce o dużym znaczeniu - nie tylko w kontekście ochrony karmienia piersią, ale i dla kształtowania zdrowych nawyków żywieniowych małych dzieci. Oczywiście zdajemy sobie także sprawę z tego, że Towarzystwo może mieć inne zdanie na temat roli mleka modyfikowanego (w tym „mleka modyfikowanego dla młodszych dzieci”) w diecie małych dzieci, np. uznając, że stanowi ono dobre i proste uzupełnienie ewentualnych niedoborów w diecie małych dzieci w Polsce, a w konsekwencji może ono rekomendować tego typu produkty. Niemniej jednak, jeżeli tak jest, powinno to zostać wyraźnie napisane i uzasadnione, zważywszy, że – jak wykazałyśmy – mleko to wywołuje kontrowersje wśród wiodących organizacji i instytucji zajmujących się ochroną zdrowia i żywienia małych dzieci.

Na marginesie pragniemy także zwrócić uwagę, że naszym zdaniem bardziej adekwatnym niż „mleko modyfikowane dla młodszych dzieci” tłumaczeniem zaproponowanego przez EFSA terminu na określenie omawianych produktów (tj. young child formula) jest termin „preparaty do żywienia małych dzieci”, przyjęty zresztą w polskim tłumaczeniu Sprawozdania KE dotyczącego tych preparatów [5]. Termin „mleko modyfikowane” jest terminem potocznym, powszechnie używanym w Polsce zwłaszcza w odniesieniu do preparatów mlekozastępczych dla niemowląt (mówiąc potocznie – mleka nr 1 i mleka nr 2), czyli produktów mających zastępować mleko kobiece w okresie, w którym mleko to ma być podstawą diety niemowlęcia. Jego używanie również w stosunku do „mleka typu Junior” niepotrzebnie sugeruje podobieństwo tych produktów do preparatów mlekozastępczych dla niemowląt (mleko początkowe i mleko następne), w ten sposób wzmacniając błędne przekonanie o jego niezbędności w diecie małych dzieci oraz szkodząc karmieniu piersią, które przecież jest zalecane do 2 lat i dłużej. Jest to celowy zabieg producentów żywności dla niemowląt i małych dzieci, wykorzystywany w ramach stosowanej przez nich praktyki marketingowej zw. cross-promotion (brand stretching, line extension), skutkującej tym, że konsumenci/matki nie odróżniają poszczególnych kategorii „mleka modyfikowanego” i kojarzą cechy reklamowanego produktu jako odnoszące się do wszystkich podobnych produktów danego producenta (por. [11], s. 92 i n.]). Praktyka ta ma nie tylko negatywny wpływ na karmienie piersią, ale i może realnie wprowadzać w błąd, skutkując zakupem produktu niedostosowanego do wieku dziecka (zob. [11], s. 102). Niezależnie od tego, należy podkreślić, że rodzice niemowląt i małych dzieci powinni zdawać sobie sprawę, że preparaty do początkowego żywienia niemowląt/mleko początkowe) i preparaty do dalszego żywienia niemowląt/mleko następne to inne rodzaje produktów niż tzw. „mleko typu Junior” (rodzice powinni rozumieć różnice między nimi), na co zwraca uwagę także Komitet ds. Żywienia ESPGHAN ([1], s. 183). Używanie podobnej terminologii („tj. mleko modyfikowane”) w odniesieniu do tych wszystkich produktów niestety zdaje się zacierać te różnice. Skoro Towarzystwo porusza w Zaleceniach także kwestie terminologiczne związane z tzw. „mlekiem typu Junior” (Zalecenia, s. 11), to - w związku z powyższym wnosimy o rozważenie zmiany zalecanej przez nie terminologii, poprzez zastąpienie określenia „mleko modyfikowane dla młodszych dzieci” terminem „preparaty do żywienia małych dzieci”.

Podsumowując, z uwagi na powyższe uprzejmie prosimy o korektę stanowiska PTGHiŻDz w sprawie tzw. „mleka modyfikowanego dla młodszych dzieci”, co najmniej poprzez dodanie jako alternatywy dla spożywania tego typu produktów i mleka następnego, również zdrowej, urozmaiconej diety, z ewentualną suplementacją określonych witamin lub minerałów; a także poprzez poinformowanie i ostrzeżenie o możliwości zawierania przez „mleko typu Junior” (i mleko następne) substancji słodzących oraz poprzez wyraźne zawarcie w tej części Zaleceń odniesienia do karmienia piersią, tj. powtórzenie rekomendacji w zakresie karmienia piersią powyżej roku (jeżeli chcą tego matka i dziecko) jako elementu zdrowej diety małego dziecka.

Z poważaniem,
dr n.prawn. Anna Koronkiewicz-Wiórek, Promotor Karmienia Piersią CNoL, członek IBFAN (International Baby Food Action Network), redaktorka Kwartalnika Laktacyjnego, www.prawoilaktacja.pl

 

Podpisali:

Promotorzy Karmienia Piersią CNoL:
Agata Aleksandrowicz, wiceprezeska Fundacji Promocji Karmienia Piersią, redaktor naczelna Kwartalnika Laktacyjnego, www.hafija.pl
Małgorzata Jackowska, dietetyk, www.malgorzatajackowska.com
Zuzanna Kołacz-Kordzińska, wiceprezeska Fundacji Promocji Karmienia Piersią, doula, http://osrodek-blizej.pl/
Joanna Kozakiewicz, doula, Clinical and Communication Lactation Specialist (CCLS), www.kimjestdoula.pl
Monika Maciołek, www.tematrzekamleka.pl
Maria Gierszewska, doula, prezeska Fundacji Makatka
Marzena Boruta, doula, wiceprezeska Fundacji Makatka
Dominika Daszkiewicz-Dykiert, Karmisfera, www.dominimissio.pl
Anna Biczysko, Rodzicielska Lokomotywa
Dorota Dranczewska, neurologopeda, Karmienie ma moc
dr Barbara Piekło, dietetyk
Weronika Szefer
Agata Jargan-Barańska
Alina Pasionek, dietetyk, Karmisfera, www.dietetykpasionek.pl
Marlena Świrk, Prezeska Fundacji Mlekiem Mamy,
Elżbieta Malinowska, Wiceprezeska Fundacji Mlekiem Mamy

oraz
Fundacja Promocji Karmienia Piersią
Fundacja Makatka
Fundacja Mlekiem Mamy
Tomasz Chodkowski, były członek Komitetu Upowszechniania Karmienia Piersią, fundator Fundacji Twórczych Kobiet oraz fundacji Mleko Mamy
Małgorzata Kaśkiewicz-Borkowska, położna, specjalista pielęgniarstwa rodzinnego, Go-Femina Certyfikowany Doradca Laktacyjny
Magdalena Kowalewicz, wolontariuszka FPKP i redaktorka Kwartalnika Laktacyjnego
Renata Lukas, wolontariuszka FPKP i redaktorka Kwartalnika Laktacyjnego
Natalia Fabrykiewicz, wolontariuszka FPKP i redaktorka Kwartalnika Laktacyjnego
Kinga Sygizman, wolontariuszka FPKP i redaktorka Kwartalnika Laktacyjnego

ADRESACI:
1. Prof. dr hab. n. med. Hanna Szajewska
2. Prof. dr hab. n. med. Piotr Socha
3. Dr hab. n. med. Andrea Horvath
4. Dr hab. n. med. Anna Rybak
5. Dr n. med. Bartłomiej M. Zalewski
6. Dr n. med. Magdalena Nehring-Gugulska
7. Dr hab. n. farm. Hanna Mojska, prof. nadzw. IŻŻ
8. Prof. dr hab. n. med. Mieczysława Czerwionka-Szaflarska
9. Dr inż. Danuta Gajewska
10. Prof. dr hab. n. med. Ewa Helwich
11. Prof. dr hab. n. med. Teresa Jackowska
12. Prof. dr hab. n. med. Janusz Książyk
13. Prof. dr hab. n. med. Ryszard Lauterbach
14. Prof. dr hab. n. med. Dorota Olczak-Kowalczyk
15. Prof. nadzw. dr hab. Halina Weker

ŹRÓDŁA:
[1] I. Hojsak, et al., Young Child Formula: A Position Paper by the ESPGHAN Committee on Nutrition, J Pediatr Gastroenterol Nutr 2018; 66 (1): 177-185, doi: 10.1097/MPG.0000000000001821, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29095351/
[2] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 609/2013 z dnia 12 czerwca 2013 r. w sprawie żywności przeznaczonej dla niemowląt i małych dzieci oraz żywności specjalnego przeznaczenia medycznego i środków spożywczych zastępujących całodzienną dietę i do kontroli masy ciała (…).
[3] EFSA NDA Panel (EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies), 2013. Scientific Opinion on nutrient requirements and dietary intakes of infants and young children in the European Union. EFSA Journal 2013;11(10):3408, 103 pp. doi:10.2903/j.efsa.2013.3408, https://efsa.onlinelibrary.wiley.com/doi/pdf/10.2903/j.efsa.2013.3408
[4] EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies (NDA). Scientific Opinion on the essential composition of infant and follow on formulae. EFSA J 2014;12:3760, https://efsa.onlinelibrary.wiley.com/doi/epdf/10.2903/j.efsa.2014.3760
[5] Sprawozdanie Komisji dla Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie preparatów do żywienia małych dzieci, {SWD(2016) 99 final}, Bruksela, dnia 31.3.2016 r. COM(2016) 169 final, https://ec.europa.eu/transparency/regdoc/rep/1/2016/PL/1-2016-169-PL-F1-1.PDF
[6] CONSENSUS STATEMENT, Healthy Beverage Consumption in Early Childhood, Recommendations from Key National Health and Nutrition Organizations, September 2019, https://healthyeatingresearch.org/wp-content/uploads/2019/09/HER-HealthyBeverage-ConsensusStatement.pdf
[7] American Academy of Pediatrics, POLICY STATEMENT, Breastfeeding and the Use of Human Milk, PEDIATRICS Volume 129, Number 3, March 2012, https://pediatrics.aappublications.org/content/pediatrics/129/3/e827.full.pdf
[8] Feeding Guidelines for Infants and Young Toddlers: A Responsive Parenting Approach, February 2017,
https://healthyeatingresearch.org/wp-content/uploads/2017/02/her_feeding_guidelines_report_021416-1.pdf
[9] WHO, Information concerning the use and marketing of follow-up formula, https://www.who.int/nutrition/topics/WHO_brief_fufandcode_post_17July.pdf
[10] WHO, UNICEF, Clarification on the classification of follow-up formulas for children 6-36 months as breastmilk substitutes, https://www.who.int/nutrition/publications/infantfeeding/information-note-followup-formula-bms/en/
[11] C. Pereira, R. Ford, A.B. Feeley, L. Sweet, J. Badham, E. Zehner, Cross-sectional survey shows that follow-up formula and growing-up milks are labelled similarly to infant formula in four low and middle income countries, „Maternal and Child Nutrition” 2016, vol. 12, http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/mcn.12269/pdf
[12] A. Koronkiewicz-Wiórek, Deficyty obowiązującej w prawie polskim regulacji w zakresie reklamy i innych technik marketingowych dotyczących produktów relewantnych dla ochrony karmienia piersią, ze szczególnym uwzględnieniem preparatów do początkowego żywienia niemowląt. Zarys problematyki, [w:] J. Frąckowiak (red.), Przegląd Prawa i Administracji, tom CXII, Wrocław 2018, https://wuwr.pl/ppa/article/view/7690
[13] http://www.babymilkaction.org/wp-content/uploads/2014/10/GUMs-NEW.2016.pdf